Detallarning ish qobiliyatini qayta tiklash usullari, jihozlari va qo'llanilish sohalari

Hozirgi vaqtda ta'mirlash tarmogida qo’llaniladigan  xilma-xil qayta tiklash usullarini  shartli  ravishda  galvanik va  payvandlash-qoplash usullariga bo’lish mumkin. Ushbu bandda ko'rilayotgan  usullar eng ko’p qo'llaniladi, ular qo’zg’almas birikmalarga ega va kam  miqdorda yeyilgan valsimon detallarni qayta  tiklash  nuqtai  nazaridan yoritiladi. Bundan tashqari, ta'mirlash tarmoqlarida hali qo'llanmayotgan, lekin istiqbolli imkoniyatlarga ega usullar  ham ko’rib chiqiladi. 

Detallarni qayta tiklash usullarining klassifikatsiyasi.

O’z vazifasini  bajarilmayotgani  yoki  biroi  bir nuqsoni bor detallar har xil usullar bilan qayta tiklanadi, u yoki bu usulni tanlashda defekt turiga, etilish darajasiga materialning turiga unga qo’yilgan talablarga va xokazolarga qarab tanlanadi. Eyilgan detallarni shakli va o’lchamlarni tiklash uchun plastik deformatsiya mexanik ishlov berish usullari  qo’llaniladi.

Yuqoridagilarni hisobga olib detallarni qayta tiklash usullari quyidagilarga bo’linadi.

1) Payvanlash va qoplash.

2) Purkash usullari (gaz alangasi yordamida,  plazma, lazer yordamida)

3) Kimyoviy va galvanik usullar (xromlash azotlash,  nikellash, toblash.

4) Bosim ostida ishlov berish usullari (chuktirish, to’g’rilash qisish bukish).

5) Qirqish usullari (frezerlash, jilvirlash, parmalash).

6) Ishqalanish vositasida tiklash.

7) Polimer materiallar va kompazitsiyalar yordamida tiklash.

Yuzalarni payvandlash va qoplash.

Yuzalarni payvandlashda asosan quyidagi payvandlash usullar qo’llaniladi:

1) Elektr yoy yordamida payvandlash va koplanadi.

2) Avtomat usulda flyus yordamida payvandlash va qoplash.

3) Ximoya gazlarni muxitida payvandlash va qoplash.

4) Vibro yoy yordamida payvandlash va qoplash.

5) Elektr shlak yordamida qoplash.

Birinchi 4 ta usul detal bilan elektrodni qisqa tutashish natijasida xosil bo’lgan elektr yoy xisobiga payvandlanuvchi yuzalarni va elektrodni erish jarayoni eruvchanlik koeffitsienti bilan harakterlanadi. U quyidagicha aniqlanadi: a_р= Q_p/It (1)

Q_p- erigan metalning massasi.I- payvandlash tokining kuchi t- erish vaqti.

Qoplash koeffitsienti ham shunday aniqlanadi. a_н= Q_н/It   (2)

Detallarni payvandlash va qoplashda ish  rejimiga  e'tibor  berish kerak, ish rejimini asosan tok kuchi bilan ifodalash mumkin. Masalan: 2-4 mm qalinlikdagi detalni payvandlashda 3-4 mm bo’lgan elektrod  qo’llaniladi.  Tok kuchi 0,75-120amper U=18-25 voltga teng. Agar    n_q=6-10 bo’lsa elektrod d_q=5-6  I_q=200-400  amper  U_q=25-40 volt.

Yuqori marganetsli koks-tsion po’latlarni payvandlashda qo’llaniladigan elektrodlar sv-10 x 20 n 15, sv-08nz.Cho’yanlarni payvandlashning o’ziga xos xususiyatlari  shundan  iboratki u  sovuq  xolatda  payvandlanib maxsus eletrod qo’llaniladi.Masalan: o’zini ximoyalovchi nikel asosidagi elektrodlar PANCh 11 mis asosidagi edektrodlar MNCh-1-2.  Mis temir asosidagi elektrod OZCh. Cho’yanlarni payvandlashda quyidagi rejim qo’llaniladi. d=1-2 bo’lsa, I=80-180 amper, U=14-18 volt.

Cho’yanlarni payvandlashda asosan FSCh flyuslar qo’llaniladi.  Uning tarkibi 50%  azotlangan  natriy bularga va kaltsilangan soda cho’yanlarni payvandlangandan so’ng ularni pechda sekin sovitilishi kerak. Galvanik usullar. Detallarni galvanik  va  kimyoviy  qoplamalar  yordamida qayta tiklash.    Galvanik metodlar asosida detallar yuzasini qoplash, elektrolitlardan elektr toki o’tishi natijasida metal atomlarni yuzalariga utirib qolishiga asoslangan elektrolitlar sifatida kislotalar, ishqorlar hamda metallarning suvdagi tuzli eritmalaridan foydalaniladi. Elektrolitlardan elektr toki o’tish natijasida metallar  ioni musbat zaryadlanib  manfiy  zaryadlangan  detallar yo’ziga utiradi va qoplama xosil qiladi. Detallarni qayta tiklashda quyidagi galvonik usullar qo’llaniladi. Xromlash, nikellash va ruxlash. Bu qoplamalarni qilishdan maqsad yeyilishiga,  karroziyaga  bardoshlilik  uchun qilinadi.  Shulardan xromlash bu usul yeyilgan yuzalar 0,2-0,3 mm kullanilib bu usul kullanilganda metalning strukturasiga ta'sir qilmaydi. Xromlash texnologik jarayoni quyidagi operatsiyalardan iborat.

    1) Yeyilgan yuzani to’g’rilab qirqiladi.

    2) Yuzani kerosin, benzinlar bilan yaxshilab tozalanadi.

    3) Koplanmaydigan uchastkalar yaxshilab berkitiladi.

    4) Elektr vannani yaxshilab tayyorlanadi.

    5) Elektrolitlarni  tozalanadi  buning  uchun  uning tarkibiga yodli natriy 100 gr litr suyuq shisha 2-3 gr litr.

    6) Xromli  vannani anodli ishlovdan o’tkaziladi buning uchun 5-6 minut toksiz ishlab turiladi so’ng 90 sekundgacha anodli tok  yuboriladi.

    7) Xrom qoplamasi berilgan rejimda tayyorlanadi.  Masalan universal elektrolit  tarkibi 250 gr 1 litr xromli angedrit 2,5 gr 1 litr sernaya kislota harorat 50-60 % tok zichligi 40-100 AG`dm2 tokning chiqishi 10-12 %    Xromlash usuli maxsus 2 taglik vannada bajariladi,  uning biri elektrolit kuyuvchi bak bo’lib yuzasi ishkor va kislotalarga chidamli kurgoshin yoki vini plastdan koplanadi.

Bu usullarning payvandlash-qoplash usullaridan eng katta farqi shuki, galvanik usullar yordamida kam eyilgan detallarni qayta tiklash  imkoniyati  mavjud. Bundan tashqari, qayta tiklash jarayonida detal materialida  strukturaviy  o’zgarishlar  sodir bulmaydi. Galvanik qoplangan metallar o’z mexanik  xossalari  bilan quyma metallardan farq qiladi. Maxsus sharoitda xosil bo’lgan galvanik qoplangan metallar o’zgargan kristalli panjaraga  ega  bo’lgani uchun  ular o’ziga xos mexanik xossalari bilan tavsiflanadi: qattiqligi, eyilishga chidamliligi, uzilishga bardosh berishi va xokazo. Bu usullarning afzalligi shuki,  elektroliz  jarayoni rejimlarini o’zgartirish yo’li bilan tanlangan metallning mexanik  xossalarini ko’p miqdorda o’zgartirish mumkin va shu bilan har bir xolatda kerak  bo’lgan qattiqlik, mustahkamlik, eyilishga chidamlilik  va  boshqa  mexanik xossalarni ta'minlash mumkin.Xromlash. Xromli  elektrolit haroratini, kontsentratsiyasini  va tok zichligini o’zgartirish yo’li bilan mexanik xossalari bir-biridan farqlanadigan qoplamalarni olish mumkin. Kulrang qoplamalar yuqori qattiqligi (900-1200 NV) va eyilishga chidamliligi bilan  ajralib turadi, lekin  ular  ancha  murt  bo’ladi. Yaltiroq  qoplamalar  qattiq (600-900 NV) va yeyilishga chidamli. Bu qoplama murtligi kulrang qoplamalarga nisbatan kamroq, lekin bari bir katta. Xromning sut rangli chuktirmalari  qattiqligi uncha  katta  bo’lmasa  ham  (400-600 NV), lekin  ular  yetarli  darajada  plastik  va yeyilishga chidamlidir. Xromli qoplamalar kichik ishqalanish koeffitsientiga ega (0,13), bobit bilan ishkalanganda va 0,16 po’lat bilan ishlanganda, yuqori issiqlik o’tkazuvchanligiga ega, issiqlikka bardosh berish xususiyatlari yuqori darajada, korroziyaga chidamli, kimyoviy inertli, to’g’ri chiziqli kengayish kichik va xokazo.

Hozirgi vaqtda qo'llanilayotgan issiq  elektrolitli xromlashning texnologik jarayoni bir necha kamchiliklarga ega:

  - xrom cho’kishining kichik tezligi (10-20 mg/soat) ;

  - tok bo’yicha kam cho’kishi (13-15 );

  - kichik elektroqimyoviy ekvivalent (0,323 g/soat) ;

  - yangi elektrolitning tok bilan katta muddatda ishlanishi ;

  - issiq elektrolitning ko’p miqdorda bug’lanishi;

  - xromli qoplamaning yaxshi xo’llanmasligi, elektrolit  kontsentratsiyasini doimo ushlab turish kerakligi;

  - katta hajmli ishlab chiqarish maydonlarining kerakligi va ishchi uchastka tashkil qilish uchun katta sarflar kerakligi;

  - takchil va kimmatbaho materiallar kerakligi, tayyorgarlik operatsiyalari murakkabligi va ko’p mehnat talab qilishi;

 - qoplamada xosil bo’lgan zararli koldik kuchlanishlarni  yo’qotish uchun texnologik jarayonga qo’shimcha operatsiyalar (rolik  yoki  sharik bilan nakatkalash) zarurligi; texnologik jarayonning ishchilar salomatligiga zararliligi.

Metallanish. Har xil qalinlikda qatlam olish (20-30 mkm dan  6-8   mm.gacha) imkoniyati borligi bilan boshqa usullardan ajralib turadi Muxim kamchiliklari tufayli bu usul ta'mirlashda uz urnini topmadi:

  -qoplanadigan metall zarrachalari uz-uzi  bilan  va  asosiy  metall   orasida  boglanishi yukligi;

 - tayyorgarlik operatsiyalari tufayli (qum purkab  ishlov berish, «uzik rezba» qirqish, g’adir-budir xosil qilish) detalning charchashga  mustahkamligi keskin kamayishi;

Po’latlash. Xromlashga nisbatan po’latlash samarali va  unumli, chunki tok bo’yicha chiqishi 75 - 96% ga teng, bu  esa cho’kish  tezligi xromlashga  nisbatan  5-7 barobar yuqori 0,2-0.4  mmG`  soatga etadi. Po’latlashda qalin qoplamalar olish mumkin (0,2 mm gacha). Lekin yuqori chastotali tok bilan toblangan  qoplama qattiqligi po’lat - 45 dan kam. Asosiy metall bilan yopishganligi 45-48 kg/mm ga teng. Jarayonning kamchiliklariga quyidagilar kiradi.

• Ishqalanishga chidamliligi past va yuqori chastotali tok bilan toblangan po’lat - 45ning  75 foizni tashkil etadi, charchash mustahkamligini 25-30 % kamayishi (me'yorlangan 45 markali po’latga nisbatan) tayyorgarlik operatsiyalari  murakkabligi va katta mehnat talab qilishi;
• Katta hajmdagi ishlab chiqarish  maydoni kerakligi;
• Xizmat qiluvchilar salomatligiga zararliligi;

Payvandlash-qoplash usullari. Payvandlash va qoplash mashina detallarini ta'mirlashning eng asosiy usullari xisoblanadi. Hozirgi vaqtda ta'mirlash korxonalarida payvandlash  va  qoplash usullari bilan 55 foizdan  ortiq  detallar qayta tiklanadi. Ta'mirlashda shu usullarning keng qo’llanishi quyidagi  omillar bilan ifodalanadi:

• ularning unumliligi va jarayonning nisbatan oddiyligi;
• qoplangan qatlamning asosiy metall bilan maxkam birikishi;
• metallga sifatli  qoplama  olish imkoniyati (yuqori qattiqligi, eyilishga chidamliligi, oshirilgan qayishkokligi va xokazo).

Ushbu usullarning kamchiligi shundan iborat: issiqlik ta'sirida  metall strukturasi o’zgaradi va bu mexanik xossalarning  pasayishiga olib keladi.Flyus ostida avtomat va yarimavtomat qoplash.

Jarayon yuqori unumdorligi bilan tavsiflanadi, bir soatda 3-5  kg metallni, 1 dakikada esa 30-40 sm gacha yuzani  qoplash   mumkin. Usulning afzalligi shundaki, qoplangan  metallni  legirlash yo’li bilan kerakli fizik-mexanik xossalarga ega  bo’lgan  qatlamni olish mumkin. Shu bilan birga, bir qator kamchiliklarga ega:

• kichik diametrli detal yuzasida (50- 60 mm.dan kam) erigan  metallni flyus vannasida ushlab qolish qiyinligi;
• shlak katkalog’ini chiqarish qiyinligi;
• ishlash  sharoiti  qiyinligi  (flyus bo’lganligi uchun);
• yuzadagi qatlamning eyilishga  chidamliligini   oshirish uchun qoplangan metallni aksariyat xollarda legirlash yoki uning mustahkamligini oshirish kerakligi;
• qoplash jarayonining manyovri cheklanganligi, kuchli kizish sababli, ayniqsa kichik o’lchamli  va  massali detallarning  fizik, mexanik  xossalari yomonlashishi;
• metallni yupqa qatlamli qilib qoplash mumkin emasligi. 

Karbonat-angidrid muxitida avtomat   va  yarimavtomatli qoplash.  Karbonat angidrid muxitida qoplash bir qator muxim afzalliklarga ega. Ulardan asosiysi flyus ostida avtomatli payvandlashga  nisbatan yuqori unumdorligi (18-20 sm gG`min) va qoplashning yuqori koeffitsientliligi.

Ushbu usul bir qator texnologik afzalliklarga ega:

• qoplash jarayonini kuzatib, tekshirish mumkinligi;
• jarayonni tuxtatmasdan bir necha qator valiklarni qoplash mumkinligi;
• kichik diametrdagi detallarga qo’llash mumkinligi;
• yupqa qatlam (0,8-1,0 mm) qoplash mumkinligi.

Kamchiliklariga quyidagilar kiradi:

• katod elementlarning quyib, bug’lanib ketishi;
• erigan metall vannasida vodorod va azot bo’lganligi tufayli  chokda   kovaklar xosil bo’lishi;
• elektrod materialning ko’p qismi (10-15 % gacha) sachrab ketishi;
• yuqori qattiqlikka ega bo’lgan qatlamni  faqat  yuqori legirlangan sim yoki kukunli sim va, keyinchalik, termik ishlov  berish bilan  olish   mumkinligi.

Tebranma yoy yordamida qoplash.

Tebranma yoy yordamida qoplash usuli ta'mirlash korxonalarida quyidagi afzalliklari tufayli keng kullanilmoqda:

• arzon elektrod materiallar va oddiy uskunalar qo’llaniladi;
• unumdorligi ancha yuqori (30-40 smG`min );
• qoplangan qatlam asosiy metall bilan yaxshi birikadi (50-54  kg/mm ):
• qoplash jarayonida detal deyarli kizimaydi, chunki suv bilan uzluksiz sovitilib turiladi;
• detal deyarli deformatsiyalanmaydi.

Yuqorida ko’rsatilgan afzalliklar bilan birga  ancha kamchiliklari  ham mavjud:

• katta ichki kuchlanishlar sodir bo’lishi tufayli qoplangan  qatlamda  darzlar xosil bo’lishi ;
• legirlovchi elementlarning quyib, bug’lanib ketishi  (legirlovchi  elementlarning 30-40 % igacha );
• qoplangan qatlamda ko’p miqdorda kovaklar va Bo’shliklar xosil bo’lishi;
• qoplangan qatlam qattiqligi etarli darajada emasligi (o’rtacha qattiqligi 45-48 NRC dan oshmaydi) va teng taksimlanmagan «dogsimon»ligi;
• detalning charchashga mustahkamligining keskin pasayishi (60% gacha);
• detalning ko’p miqdorda sachrab ketishi (elektrod material 20%gacha);
• 0,8-1,0 yupqa qatlamni qoplashda jarayonning borish tekisligi  yomonlashadi;
• har xil diametrli detallarni qoplashda jarayon rejimlarini tanlash qiyinligi;

Elektromexanikaviy ishlov berish. Elektromexanikaviy ishlov berishda detalga tok  o’tkazuvchi  asbob suqilishi tufayli sirtdagi metallning taksimlanishi sodir bo’ladi.

Spiralsimon chiziqlar tekislangandan keyin val diametrining kengayishi  0,4 mm dan oshmaydi. Termik ta'sir bo’lganligi uchun  val  bo’yinlari   toblanib qoladi. Detalning charchashga mustahkamligi 10-12% gacha  ortadi. Xosil bo’lib qolgan ariqchalarni har-xil materiallar bilan  to’ldirish, masalan  sim payvandlash, tavsiya etiladi.Sim payvandlash tok o’tkazuvchi rolik bilan bajariladi. Metallografik tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, sim arikchalarni yaxshi to’ldirar ekan  va kushilgan metallning birikish mustahkamligi tangensial siljitishda har xil markali simlar uchun 10-12 kg/mm ga etadi.

Detal yuzalariga plastik deformatsiya yordamida ishlov berish.

Bu usul detallarning materiallarning plastik  deformatsiyalanishiga asoslangan ya'ni ma'lum bosim ostida ular o’zining shakl va o’lchamlarining o’zgartiradi. Bosim ostida deformatsiyalanishiga asoslangan qayta tiklashning quyidagi asosiy turlari mavjud.

    1) Kerish (kengaytirish)

    2) Qisish.

    3) Chuktirish

    4) Egish.

Bundan tashqari bosim  ostida  detal  yuzalarini  mustahkamligi oshiriladi. Bunday  usullarga  rolik  yoki sharik bilan ishlov berish.Tashqaridan ichkaridan mayda po’lat sharchalarni bosim ostida otish olmos yordamida silliklash.Kimyoviy termik ishlov berish bilan qayta tiklash. Detal yuzalarini kimyoviy termik  ishlov berish bilan qayta tiklashga quyidagi usullar kiradi. Azotlash, uglerodga boyitish, tsionlash borlash. Detallar yuzalarini antifriktsion qoplamalar va polimerlar  bilan qayta tiklash. Detallarni remont razmeriga qirqib qayta tiklash bunday usullar asosan vallarning bo’yinlari remont  qilinadi  razmerlariga kirqilib qayta tiklanadi.O’z ish  qobiliyatini  yo’qotgan  detallar turli usullar bilan qayta tiklanadi. Bunda detalning yeyilish kattaligiga, buzilgan joy harakteriga, material qattiqligaga, dopusk va o’rnatishiga qarab qayta tiklash usuli tanlanadi.